一个你从未见过的爱尔兰：爱尔兰岛的时光之旅

百度 任由总统支配的贸易武器库强而有力。

Filippin (Philippines), Filippin Respublikas? (tagalsha: Republikasining Pilipinas, inglisshe: Republic Philippines) — Qubla-sh???s Aziyada?? mámleket, T?n?sh okean?nda?? Filippin arxipelaginda jaylasqan. Maydan? 300 m?ń km2. Xalq? 84,526 mln. adam (2002). Paytaxt? — Manila qalas?. Basqar?w ja??nan 74 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqar?w principi

Filippin — respublika. ámeldegi Konstituciyas? 1987-j?l maqullan?an. Mámleket basl??? — prezident (2001-j?ldan Gloriya Makapagal Arroyo xan?m), ol tuwr? ul?wma daw?s beriw jol? menen 6 j?l múddetke saylanad?, 2 múddetke qayta saylan?w? múmkin emes. Prezident húkimet basl??? da esaplanad?. N?zam sh??ar?wsh? hákimiyatt? Filippin Kongressi (2 palatal? parlament — Senat hám Wákiller palatas?), atqar?wsh? hákimiyatt? prezident hám húkimet ámelge as?rad?.

Tábiyat?

Filippin arxipelagi 7 107 atawdan ibarat, sonnan 800 inde adam jasayd?. Irileri: Luson, Mindanao, Samar, Negros, Palavan, Mindoro, Sebu, Leyte. Mámleket jer maydan?n?ń kópshiligi tawl? (eń biyik sh?ń? — 2954 m, Mindanao atawda?? Apo vulkan?). Hárekettegi hám són?en vulkan kóp. Tez-tez jer silkiniw bol?p turad?. Aymaqt?ń 1/4 bólegi oypatl?q. Tawlar aral???nda sayl?qlar hám teńiz ja?as?nda ensiz tegislikler jaylasqan. Paydal? qaz?lmalardan temir rudas?, xromit, marganets, nikel, m?s, son?ń menen birge, s?nap, alt?n, gúmis, túrli qur?l?s materiallar? bar.

íql?m? tropikal?q hám subekvatorial mussonl?. Ortasha ayl?q temperatura 24-28°, tawlarda 19° qa shekem. J?ll?q ortasha jaw?n mu?dar? 1000-4000 mm. Tayfunlar bol?p turad?. Rio Grandede Mindanao, Agusan, Kagayan hám basqa dáryalar? suwl? hám kóp bosa?al?. Kól az, eń úlkeni Luson atawda?? Bay kóli. Top?ra??, tiykar?nan, laterit tipli q?z?l hám sar?, tawlarda taw kashtan, dárya oypatl?qlar?nda allyuvial top?raq. 10 m?ń túr ósimliktiń 40% i endemik. Ayma??n?ń 46% tropikal?q ormannan ibarat. Q?mbat bahal? a?ash al?natu??n mudam jas?l terek túri kóp. Teńiz ja?as?nda mangro ormanlar? bar. 1200 m den biyik jaylar putal?q penen bánt. Haywan túri kóp emes. Iirik sút emiziwshiler joq. Bu??n?ń bir neshe túri, jabay? doń?z, mangust ush?rayd?. Quslard?ń 750 den art?q túri jasayd?. Jer baw?rlawsh? haywan kóp. Mayonvolkano, Kanlaon, Maunt Apo hám basqa milliy ba?lar? hám qor?qxanalar? bar.

Xalq?

Filippinde óz-ara jaq?n til hám dialektlerde sóylesiwshi 90 nan z?yat elat hám qáwimler jasayd?. Olard?ń irileri: bisayya, tagal, ilok, bikol, pampangan, pangasinan hám basqalar. Bunnan t?sqar?, q?tay, aziyal?q, evropal?q hám amerikal?qlar da bar. Qala xalq? 56%. Rásmiy tilleri — tagal hám inglis tilleri. Dinge s?y?n?wsh?lar? xristian, islam dinlerine s?y?nad?. Iri qalalar?: Manila, Keson Siti, Sebu, Davao.

Tariyx?

Filippin ayma??nda eram?z?a shekemgi 2 m?ń j?ll?qta Aziya kontinentinen, eram?z?a shekemgi 1 m?ń j?ll?qta Vyetnamnan bar?an, keyin Indoneziyadan kelgen qubla mongoloidlar jergilikli negr-avstraloidlard? s???p sh??argan, yar?m? olar menen qos?l?p ketken. XIV-XV ásirlerde Indoneziya arqal? Luson, Sebu atawlar?nda, Sudu arxipelaginda islam dini tarqald?. Bul jerlerde mayda tarqaq hákimlikler, Sulu arxipelaginda bolsa Xolo sultanl??? payda bold?. 1521-j?l Magellan bassh?l???nda?? Ispaniya ekspediciyas? Filippin atawlar?na jetip keldi. Bul ekspediciyan? Maktano hákimi Lapulapu joq etkennen keyin (Filippinde on? ?árezsizlik ush?n gúrestiń birinshi qaharman? retinde húrmetleydi), Ispaniya 1564-j?l Legaspi bassh?l???nda ta?? ekspediciya jiberdi. On?ń otryad? Filippinniń orayl?q hám arqa bólegindegi tiykar?? atawlard?ń ja?alar?n bas?p ald?, xal?qt?ń kóbisin (qublada?? musulmanlardan t?sqar?) xristian dinine kirgizdi.

1756-63-j?llarda?? 7 j?ll?q ur?s dáwirinde inglis áskerleri Manila qalas? hám bir qansha jaylard? bir j?l?a shekem iyelep turd?. XIX ásirdiń 2-yar?m?nda shet el qarj?s? járdeminde sawda-sanaat jum?slar? rawajlana baslad?, oq?m?sl? adamlar er jetti. Reforma tárepdarlar? (X. Risal, M. del Pilar hám basqalar) dáslepki patriotl?q shólkemlerin dúzdi. 1892-j?l A. Bonifasio hám basqalar bassh?l???nda Katipunan dep atal?wsh? jas?r?n patriotl?q shólkemi payda bold?, tez arada keskin ilajler kóriw tárepdar? bol?an z?yal?lar bul shólkemge qos?ld?. Katipunan shaq?r??? menen milliy azatl?q revolyuciyas? (1896-1898) basland?. Revolyuciyash?lar 1897-j?l 22-martta ?árezsiz respublikan? járiyalad?. AQSh 1898-j?l aprelde Ispaniya koloniyalar?n iyelew ush?n ur?s baslad?. 1898-j?l 12-iyunda Filippin 2 ret ?árezsiz dep da?aza etildi. 1899-1901-j?llarda?? Amerika-Filippin ur?s? nátiyjesinde AQSh Filippindi bas?p ald?. 1934-j?l Filippin avtonomiya?a iye bold?. Ekinshi jáhán ur?s? j?llar?nda Filippin ayma??n Yaponiya okkupaciya etti. 1946-j?l 4-iyulda Filippin ?árezsiz respublika dep da?aza etildi. Filippin 1945-j?ldan BMSh a?zas?. ózbekstan Respublikas? suverenitetin 1992-j?l 22-yanvarda tán al?an hám sol j?l 13-aprelde diplomatiyal?q qatnaslar?n ornatqan. Milliy bayram? — 12-iyun — ?árezsizlik kúni (1898).

Siyasiy partiyalar?, kásiplik awqamlar?

Liberal partiya, 1946-j?l dúzilgen; M?lletshiller partiyas?, 1907-j?l tiykar sal?n?an, 1972-j?l qada?an etilgen, 1978-j?l ta?? iskerlik basla?an; Filippin kommunistlik partiyas?, 1930-j?l dúzilgen; "Filippin patriot xalq?n?ń demokratiya ush?n gúresi" partiyas?, 1997-j?l dúzilgen; Lakas Xristian demokratlar milliy awqam? — partiya blok?, 1992-j?l dúzilgen. Filippin kásiplik awqamlar? kongressi, 1975-j?l tiykar sal?n?an, 39 tarmaq kásiplik awqam?n birlestiredi.

Xojal???

Filippin — agrar-industrial mámleket. Jalp? ishki ónimde aw?l xojal???n?ń úlesi 22%, sanaat 32%, xizmet kórsetiw salas? 48%. Aw?l xojal???nda kishi-kishi d?yqan xojal?qlar? kópshilikti qurayd?. Iri plantaciya xojal?qlar? da bar. Aw?l xojal???na jaraml? jerler 9 mln. gektar (mámleket ayma??n?ń 30%), sonnan 1 mln. gektar jer suw?ar?lad?. D?yqansh?l?q ústem. Eksport ush?n qumshekerqam?s, abaka, geveya, kokos palmasi, jer ?oza, kofe, kakao, temeki, tropik hám citrus miyweler jetistiriledi. Tiykar?? az?q-awqat eginleri — sal?, mákke, batat, maniok, pal?z eginleri. Shárwash?l??? rawajlan?an: qaramal hám bu??, shoshqa, eshki, qus ba??lad?, bal?q awlanad?. Ormanlarda q?mbat bahal? eksportbap aqsh?l q?z??lt reń hám q?z?l terek a?ashlar? tayarlanad?.

Sanaat?nda kánshilik rawajlan?an: nikel, rux, m?s, temir, marganets, xrom káni, son?ń menen birge, taskómir, neft, s?nap, alt?n, gúmis qaz?p al?nad?. Filippin sanaat? qant, sal? aqlaw, temeki, sar?may, miywe konservalaw, kopra, j?p hám basqa kárxanalardan ibarat. A?ashsazl?q, mebel hám ayaq kiyim sanaat? da rawajlan?an. Sanaatt?ń ximiya, radioelektronika tarmaqlar? joqar? pátte rawajlanbaqta. Metallurgiya, metallsazl?q, mashinasazl?q (atap aytqanda, avtomobil j?ynaw), televizor, radiopriyomnik, elektr ásbaplar, mineral tógin, rezinatexnika buy?mlar?n islep sh??aratu??n, neftti qayta isleytu??n, neft ximiyas?, toq?mash?l?q, tigiwshilik, ayna, cement zavodlar? bar. ónermentshilik qalaq tarmaq esaplanad?. J?l?na ortasha 26,4 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Tiykar?? sanaat oraylar?: Manila, Sebu, Davao. Júkler, tiykar?nan, teńiz transport?nda tas?lad?. Temirjol uz?nl??? 0,9 m?ń km, avtomobil jollar? uz?nl??? 161 m?ń km.

Tiykar?? teńiz portlar?: Manila, Sebu, Batangas, Davao. Manilada xal?qaral?q aeroport bar. Filipppin shetke qantsheker, kopra, kokos may?, metall káni, a?ash, mashina hám úskeneler, ximiyal?q elementler sh??arad?, shetten neft hám neft ónimleri, mashina hám úskene, transport qurallar?n alad?. Yaponiya, AQSh, Avstraliya, Indoneziya, Singapur, Koreya Respublikas?, Saudiya Arabstan? menen sawda etedi. Pul birligi — Filippin pesosi.

Medicinal?q x?zmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-a?art?wsh?l?q mákemeleri

Sh?pakerler universitet hám medicina institutlar?nda tayarlanad?. Filippinde orta mekteplerdiń yar?m?nan kóbi hám baslan??sh mekteplerdiń bir bólegi menshikli. Mámleketke qarasl? hám menshikli mekteplerde pul tólep oq?yd?. Baslan??sh mektepte oq?w májburiy hám biypul bol?p, o?an balalar 7 jastan qab?l etiledi hám 6 j?l oq?t?lad?. Orta mekteplerde oq?w múddeti 4 j?l. Sabaqlar inglis hám jergilikli tagal tillerinde al?p bar?lad?. óner tálimi baslan??sh mektep negizindegi aw?l xojal???, sanaat, sawda mekteplerinde ámelge as?r?lad?. Baslan??sh mekteplerdiń oq?t?wsh?lar? pedagogika kolledjlerinde tayarlanad?. Olard?ń eń úlkeni Manilada?? Filippin normal (pedagogika) kolledji bol?p tab?lad?. Joqar? oq?w or?nlar?n?ń kóbi menshikli.

Iri joqar? oq?w or?nlar?: Manilada?? Katolik Santo-Tomas universiteti (1611), Manila universiteti, Uzaq Sh???s universiteti (1928), Sh???s universiteti (1946), Keson-Siti qalas?nda?? Filippin universiteti (1908). Jetekshi ilimiy mákemeler universitetler ald?nda dúzilgen. Mámleket ilimiy mákemeleri — Yadro izertlewleri oray? (1958), Filippin rawajlan?w akademiyas? (1973), Kokos palmasi ilimiy izertlew institut?, Filippin pánler akademiyas? (1976) hám basqalar. Xal?qaral?q sal? ilimiy izertlew institut? bar. Universitetler ald?nda iri kitapxanalar, Manilada Milliy kitapxana isleydi. Manilada Santo-Tomas muzeyi (1682), Filippin Milliy muzeyi (1901) hám Metropoliten kórkem óner muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Filippinde bir qansha gazeta hám jurnal baspa etiledi. Irileri: "Balita" ("Jańal?qlar", tagal tilinde sh??atu??n kúndelik gazeta, 1972-j?ldan), "Manila bulletin" ("Manila byulleteni", inglis tilinde sh??atu??n kúndelik gazeta, 1972-j?ldan), "Manila ivning post" ("Manila aqsham pochtas?", inglis tilinde sh??atu??n kúndelik keshki gazeta, 1975-j?ldan), "Manila tayms" ("Manila waqt?", inglis tilinde sh??atu??n kúndelik gazeta, 1945-j?ldan), "Piplz djornel" ("Xal?q gazetas?", tagal hám inglis tillerinde sh??atu??n gazeta, 1979-j?ldan), "Tempo" ("Pát", tagal hám inglis tillerinde sh??atu??n kúndelik gazeta, 1983-j?ldan), "Yunayted deyli nyus" ("Kún jańal?qlar?", inglis hám q?tay tillerinde sh??atu??n kúndelik gazeta, 1973-j?ldan), "Sulong" ("Al?a", ayl?q byulleten). Filippin jańal?qlar agentligi — mámleket informaciya mákemesi bol?p, 1973-j?ldan iskerlik kórsetedi. Radioesittiriw 1952-j?ldan, telekórsetiw 1953-j?ldan baslan?an. Mámlekettegi barl?q radio hám telestanciyalar iskerligi "Neshnl telekommyunikeyshne kommishn" húkimet mákemesi tárepinen qada?alanad?.

ádebiyat?

Filippin xal?qlar? hám elatlar? ádebiyat? tagal hám basqa jergilikli tillerde, son?ń menen birge, ispan hám inglis tillerinde rawajlan?p kelmekte. Filippin xal?q aw?zeki dóretiwshiligi hám, ásirese, qaharmanl?q dástanlar?nda malayya hám indoneziya hám ádebiy dástúrleriniń tásiri bilinedi. XVI-XIX ásirlerdegi Ispaniya húkimranl??? dáwirinde ispan tilinde diniy-násiyat ruwx?nda?? ádebiyat payda bold?. Zamanagóy tagal ádebiyat?n?ń tiykarsh?s? F. Baltasar (laqab? Balagtas) d?ń "Florante hám Laura" dástan? (1838) ataql?. 1856-j?l M. de Kastron?ń tagal tilinde bas?l?p sh?qqan birinshi roman? "Urban hám Felisa" (1863) dan keyin XX ásirdiń 1-yar?m?nda V. Ernandes Penya, L. K. Santos romanlar?, X. Korasan de Xesus, A. V. Ernandes qos?qlar?, A. V. Ernandes, D. Rosario, F. Galauran gúrrińleri payda bold?.

Ekinshi jáhán ur?s?nan keyin poeziya hám gúrriń jáne de rawajland?. A. V. Ernandestiń "Shaytan j?law", "J?rtq?sh qus", F. Galaurann?ń "Bir q?s?m gúrish", N. Karavanan?ń "Q?z?l úydegi perishte" romanlar? social hám xojal?q temalar?a ba??shland?. Ispan tilindegi ádebiyat rawajlan?w?nda X. Risal romanlar? ("Ma?an tiyispe", "Flibustyerlar") úlken áhmiyetke iye bold?. XX ásirdiń 1-yar?m?nda S. Apostol, F. Gerrero, K. M. Rekto hám basqalard?ń patriotl?q poeziyas? ataql? bold?. Tap sol dáwirde X. G. Vilya, M. E. Argilya, N. V. M. Gonsales, K. Bulosan s?yaql?lar inglis tilinde novella hám qos?qlar jaratt?. Ekinshi jáhán ur?s?nan keyingi dáwirde E. Okampo, N. Xoakin, E. L. Tyempo hám basqa jaz?wsh?lar jetilisip sh?qt?.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Jergilikli xal?qt?ń dástúriy úyleri qaz?qlar ústine ?lash?q tárizli etip qur?lad?, ústi palma jap?ra?? menen jab?lad?. Koloniya dáwirinde qalalar, qor?anlar, shirkew hám saraylar barokko hám de klassicizm us?l?nda qur?la baslad? (Luson atawda?? San-Nikolas shirkewi, XVII ásir; Manilada?? Santo-Tomas universiteti, 1608-1615-j?l). XIX ásir 2-yar?m? hám XX ásir 1-yar?m?nda Manila qalas?nda Evropa hám Amerika arxitekturas? us?l?nda ?maratlar qur?ld?. Filippin arxitektorlar?nan P. Antonio, S. Konso, L. V. Loksin, A. Nakpil óz dóretiwshiliginde ispan arxitekturas? us?l?nda?? jay hám imaratlard? milliy ruwxta bezewge itibar bere baslad? (Panay ataw Iloilo qalas?nda?? Miagao ?badatxanas?; Manilada?? Filippin mádeniyat oray?, 1969, arxitektor L. V. Loksin).

Filippin ayma??nda eram?z?a shekemgi 2-1 m?ń j?ll?qqa tiyisli kórkem óner estelikleri saqlan?p qal?an. áyyemnen a?ash hám bambuk na??s oy?wsh?l???, toq?mash?l?q, metallsazl?q, kesteshilik, zergerlik s?yaql? kásipler ataql? bol?an. Manilada?? San-Agustin shirkewiniń na??s oy?wsh? a?ash qap?lar? (1606) hám San-Ignasio shirkewiniń s?y?natu??n bólegindegi zerler Filippin kórkem óneriniń dáslepki úlgileri bol?p tab?lad?. XIX ásirdiń 2-yar?m? hám XX ásirdiń 1-yar?m?nda dáske reńli súwreti (X. de Luna, F. Idalgo, F. Amorsolo), músinshilik (G. Tolentino) payda bold?. Filippin Roxas portret hám tábiyat kórinisi, X. Risal reńli súwret hám músinshilik salas?nda um?t?lmas dóretpeler jaratt?.

F. Amorsolo tiykar sal?an "Dástúriy mektep" XX ásir ortalar?na kelip Filippin súwretshileri akademiyas?na ayland?. 50-60-j?llarda K. V. Francisko dóretiwshiligi kámal tapt?. Ol ań?z hám ráwiyatlar?a, azatl?q háreketi qaharmanlar?na, son?ń menen birge, d?yqanlar, bal?qsh?lar, kánshiler turm?s?na arnal?an kóplegen diywal súwret hám tábiyat kórinislerin jaratt?. A. Magsaysay Xo atl? hayal súwretshi aw?l hayal-q?zlar?n?ń sh?rayl? kelbetin súwretleytu??n gózzal dóretpeleri menen itibar qazand?. V. Manansala, R. Tabuena, M. Malang Santos, U. Yonson, E. Okampo, A. R. Lus, F. Sobel s?yaql? súwretshiler, X. Alkaptara hám A. M. Imao, N. Abue s?yaql? músinshiler milliy realistlik dástúrlerdi dawam ettirdi.

Muz?ka

Dástúr (áskeriy, toy), miynet hám basqa xal?q qos?q hám de ayaq oy?nlar? ázelden dawam etip keledi. Tawl? hám musulman xal?qlard?ń áyyemgi muz?kas? derlik ózgerissiz saqlan?an. XVI-XVIII ásirlerde xristian dinine kirgen hám ispanlar tásirinde bol?an xal?qlarda bolsa azmaz jergiliklilesken ispansha oy?nlar (xota, xabanera) tarqala basla?an. Saz ásbaplar?: bambuk hám a?ash fleytalar, gonglar, gitara tárizli kudyapi, gitgit (skripka túri) hám basqalar. Rondalya dep atal?wsh? tarl? milliy orkestr dańq qazan?an. Professional muz?ka XIX ásirden rawajland?. 1916-j?l Filippin universiteti jan?nda konservatoriya ash?ld?, keyin Manila hám Keson-Siti qalalar?nda muz?ka mákemeleri hám toparlar? dúzildi. Kompozitorlar aras?nda X. Silos, X. Estelya, A. Molina, F. Buenkamina, Filippinde Leon, J. A. Akep hám basqalar ataql?. Manilada Milliy filarmoniya jámiyeti, "Bayanixan" (1956), "Filippineskas" (1958), " Barangay" qos?q, ayaq oy?n ansamblleri, Filippin universitetiniń "Madrigal" kamer qor?, Manila simfoniyal?q orkestri, Filippin Mádeniyat oray?n?ń orkestri, Koncert orkestri isleydi. Milliy muz?ka keńesi, kompozitorlar jámiyeti bar.

Teatr

áyyemnen dawam etip kiyat?r?an hám qos?q, oy?nlar menen ótetu??n dástúr, úrp-ádetler hám olarda gewdelentiriletu??n miynet processleri, toy úrp-ádetleri teatr kórkem óneri ush?n dárek bol?an. Filippin professional teatr? q?tay, hind, indonez, keyin ispan hám amerika mádeniyat? tásirinde qáliplesti. XIX ásir ortalar?nda Manilada háweskerlik teatrlar?: Eskosur truppas? (1848) hám Lopes Aris truppas? (1852) júzege kelip, olarda ispan tilindegi muhabbat pyesalar? (sarsuelalar) saxnalast?r?ld?. 1914-j?l Manilada inglis tilindegi "Litl tietr" dúzildi.

On?ń aktyorlar? da, tamashagóyleri de tiykar?nan, Manila universitetiniń student hám mu?allimleri edi. Filippin ?árezsizlikke eriskennen soń, tagal tilindegi dramaturgiya hám teatr rawajlana baslad?. "Barangay teatr gildiyasi" (1939), Filippin aktyorlar laboratoriyas? (1959), Meralko teatr?, Raj Soliman teatr? hám basqa yar?m professional toparlar? milliy kórkem óner (moromoro, sarsuela hám basqalar) dástúrlerin jáhán teatr?n?ń eń jaqs? úlgileri jetiskenlikleri menen birge qos?w?a umt?lad?. 1972-j?l Manilada kóshpeli balalar teatr? dúzildi.

Kinos?

1919-j?l rejissyor hám aktyor X. Nepomuseno milliy kino firma qural?an?nan keyin kinofilmler turaql? islep sh??ar?la baslad?. Tagal tilinde "Aw?ll?q q?z" atl? dáslepki kórkem film jarat?ld?. "úsh maqtanshaq" (1926) daw?ss?z filmler aras?nda eń jaqs?s? bold?. 1932-j?l dáslepki daw?sl? filmler ("Jalatay", rejissyor J. P. Musser; "Alt?n qanjar", rejissyor X. Nepomuseno) sh??ar?ld?. 30-j?llarda?? eń iri kino birlespeleri — "Sampagita" hám "LVN" sh??ar?an filmlerde milliy tariyx hám mifologiya syujetlerinen paydalan?ld?. Son?ń menen birge, "J?rt?l?an bayraq", "Qaran??l?q hám nur" komediyalar? da jarat?ld?.

1946-j?l dúzilgen "Premyer prodakshn" studiyas? kewilashar ruwxta?? filmler menen bir qatarda tawl? qáwimler ómirin súwretleytu??n filmlerdi de súwretke ald?. 50-60-j?llarda "Xarana", "Dúnyan?ń aq?r?na shekem" (ekewiniń rejissyor J. de Leon), "Parij romanei", "Badayo" (ekewiniń rejissyor L. V. Avelyana) ekran?a sh??ar?ld?. XX ásir aq?rlar?nda jarat?l?an "Suws?z jerdi suw?ar" (rejissyor O. Buenaventura), "Narkotik al?p-satarlard? óltirińler" (rejissyor J. Estrada) filmleri aktual zamanagóy temalar?a arnal?an. 1960-j?llard?ń ortalar?nan Manila kinofestival? ótkerip kelinedi.